سرطان وقتی رخ می‌دهد که سلول‌های بدن به‌صورت غیرطبیعی و غیرقابل کنترل تکثیر شوند. شیمی درمانی به وسیله جلوگیری از تقسیم و تکثیر سلول‌های سرطانی موجب تخریب این روند می‌شود. داروهای شیمی درمانی از طریق خون به سلول‌های سرطانی و تمام قسمت‌های بدن منتقل می‌شوند. این داروها روی سلول‌های سالم هم اثر تخریبی دارند که به‌صورت عوارض جانبی بروز می‌کند؛ این عوارض موقتی هستند و با پایان درمان قطع می‌شوند. یکی دیگر از مهم‌ترین عوارض شیمی‌درمانی، کاهش تعداد سلول‌های خونی است. اهمیت این عارضه تا حدی است که می‌تواند موجب مرگ بیمار شود. شما با مدیریت صحیح این عارضه می‌توانید در موفقیت درمانتان نقش بسزایی داشته باشید. مقاله حاضر به شما کمک می‌کند با همکاری پزشک و پرستار، بسیاری از مشکلات خونی‌تان را رفع کنید.
ریزش مو یکی از عوارض شیمی‌درمانی در استفاده برخی از داروهاست. ریزش مو در عین حال با طول مدت درمان و میزان مصرف دارو برای برخی از داروها بستگی دارد. در این افراد ریزش مو ناشی از آسیب به پیاز مو است و ساقه مو مقاومت خود را در مقابل شستن، فشار و شانه‌زدن از دست می‌دهد. ریزش مو معمولا حدودا پس از 2هفته از روز شروع نخستین مرحله شیمی‌درمانی شروع می‌شود و معمولا قابل برگشت است.
رویش جدید مو معمولا حدود 2ماه پس از پایان شیمی درمانی است. سوء تغذیه و کمبود پروتئین می‌تواند به ریزش مو در بیماران شدت بخشد. از نظر روانی ریزش مو می‌تواند اثرات منفی زیادی در بیماران به‌خصوص خانم‌های جوان داشته باشد. اضطراب، غم، خشم و ترس از تمسخر دیگران موجب انزواطلبی بیماران می‌شود و این اثرات روانی می‌توانند بر روابط اجتماعی و حتی زندگی جنسی برخی از بیماران اثر کند.
برای جلوگیری و کاهش اثرات روانی منفی ناشی از ریزش مو می‌توان قبل از درمان بیماران را به مقابله با آن آماده کرد. البته روش‌هایی برای جلوگیری یا کاهش ریزش مو در این بیماران پیدا شده است هر چند خود این روش‌ها تا حدودی مشکل‌آفرین هستند ولی در کاهش ریزش مو و اثرات روانی منفی آن مؤثر هستند.
مشکلات خونی در بیماران تحت شیمی درمانی
اندام‌های داخلی از قبیل مغز استخوان، طحال و کلیه به کمک سیستم گردش خون و شبکه عروق و غدد لنفاوی کار تولید و تکامل سلول‌های خونی را انجام می‌دهند. مغز استخوان به‌صورت یک بافت اسفنجی در داخل استخوان قرار دارد و به‌طور دائم در حال ساختن سلول‌های خونی است. محصول نهایی مغز استخوان، گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌هاست. این سلول‌ها بعد از ساخته شدن توسط سیستم گردش خون و شبکه لنفاوی به نقاط مختلف بدن منتقل شده و وظایفی را انجام می‌دهند.
انواع سلول‌های خونی
گلبول‌های قرمز: اکسیژن مورد نیاز بدن را از ریه‌ها دریافت کرده به بافت‌های مختلف می‌رسانند و بالعکس اکسید کربن تولید شده در بافت‌ها را به ریه بازمی‌گردانند تا طی فرایند بازدم دفع شود. برای اینکه یک سلول پایه در مغز استخوان تبدیل به گلبول قرمز شود 25 روز زمان احتیاج است. به کاهش شدید گلبول‌های قرمز، آنومی گفته می‌شود که از طریق آزمایش خون و تعیین میزان RBC ، هموگلوبین و هماتوکریت مشخص می‌شود.
گلبول‌های سفید: وظیفه دفاع از بدن در مقابل عفونت‌ها را برعهده دارند. گلبول‌های سفید انواع مختلفی دارند. بعضی به‌وسیله تولید پادتن به مبارزه با میکروب‌ها می‌پردازند و بعضی به‌وسیله بلعیدن میکروب آن‌را هضم می‌کنند. تولید گلبول سفید از سلول‌های پایه مغز استخوان 4 روز طول می‌کشد. کاهش شدید گلبول‌های سفید، نوتروپنی نامیده می‌شود که در آزمایش خون از طریق شمارش WBC ارزیابی می‌شود.
پلاکت‌ها: کارشان انعقاد خون طی خونریزی‌هاست. پلاکت‌ها این کار را به‌وسیله مولکول‌هایی در بدن تحت نام فاکتورهای داخلی و خارجی انجام می‌دهند. در حالت طبیعی همه این فاکتورها در بدن وجود دارد. اگر یکی از این فاکتورها وجود نداشته باشد فرد دچار هموفیلی می‌شود. در این حالت بدن قادر نیست با انعقاد خون، خونریزی را قطع و کنترل کند. تولید پلاکت‌ها از سلول‌های پایه مغز استخوان طی9-5 روز صورت می‌گیرد. کاهش شدید پلاکت‌ها، ترومبوسیتوپنی نامیده می‌شود و در آزمایش خون با شمارش (Platelate(Plt مشخص می‌شود.
تأثیر شیمی‌درمانی روی سلول‌های خونی
داروهای شیمی‌درمانی از طریق گردش خون به همه جای بدن منتقل شده، هرگونه رشد و تکثیر را متوقف کرده یا کاهش می‌دهند. یکی از این نقاط، مغز استخوان است. کاهش رشد و تکثیر در مغز استخوان می‌تواند موجب آنومی، نوتروپنی و ترومبوسیتوپنی شود.
البته با توجه به نوع دارو و تفاوت سرعت رشد سلول‌های خونی ممکن است یکی از 3عارضه مذکور یا هر سه رخ دهد.
درصورت بروز هر کدام از 3عارضه، پزشک معالج، تدابیری را در نظر می‌گیرد و با استفاده از روشی خاص آن‌را درمان می‌کند.
ممکن است پزشک معالج به‌دلیل کاهش سلول‌های خونی میزان دارو را کاهش دهد یا مدتی درمان را به تاخیر بیندازد. برنامه درمانی که پزشک برای شما تعیین کرده بهترین تصمیمی است که می‌توانسته اتخاذ کند. وقتی برنامه درمانی به هر دلیلی کاهش یابد یا به تاخیر بیفتد در واقع درمان، ناقص انجام شده است.
شیمی‌درمانی روش‌ها و مقادیر متفاوتی دارد. اگر سلول‌های خونی کاهش شدید داشته باشند پزشک برنامه درمانی را طوری تنظیم می‌کند که مشکلی به‌وجود نیاید. گاهی هم به‌رغم بروز مشکلات از بیمار می‌خواهد که عوارض را تحمل کند تا برنامه درمانی تکمیل شود. به گفته متخصصان خون، هر کدام از عارضه‌های آنومی، نوتروپنی و ترومبوسیتوپنی نیازمند درمان اختصاصی هستند. سازمان انتقال خون با پالایش خون‌های اهدایی جهت آنومی و ترومبوسیتوپنی فراورده‌هایی را آماده می‌کند.
این فراورده‌ها که شامل خون کامل، خون شسته شده و پلاکت است در بانک خون نگهداری می‌شود و پزشک معالج درصورت نیاز تجویز می‌کند. فراورده‌های خونی بیشتر در مواقعی کاربرد دارد که نیاز باشد سریعا وضعیت گلبول قرمز و پلاکت بهبود پیدا کند.
فاکتورهای رشد خون ساز: این مواد، تولید سلول‌های خونی را در مغز استخوان تحریک می‌کنند. فاکتور رشد اضافی در بدن می‌تواند اثرات شیمی‌درمانی روی مغز استخوان را تا میزان زیادی کنترل کند. در طول شیمی‌درمانی ممکن است فاکتور رشد خونساز به‌صورت تزریقی تجویز شود تا تولید سلول‌های خونی جدید به حفظ وضع سلامتی کمک کند. برای هر کدام از سلول‌های خونی فاکتور رشد اختصاصی وجود دارد که ممکن است در طول درمان از انواع آنها استفاده شود. بیشتر فاکتورهای رشد به‌صورت تزریق زیر جلدی تجویز می‌شود. محل تزریق می‌تواند بازو، ران، باسن یا شکم باشد و با توجه به نوع فاکتور رشد به‌صورت روزانه، یک روز در میان و هفتگی تزریق می‌شود.
فاکتورهای رشد دارای عوارضی هستند که معمولا جدی نیستند و به‌وسیله دارو درمانی به خوبی قابل کنترل هستند. همه عوارض ناشی از تزریق فاکتور رشد، موقتی بوده و با پایان درمان، ناپدید می‌شوند.
بعضی از این عوارض عبارتند از: ادم (ورم)، طپش قلب، درد استخوانی و افزایش فشار خون. علائمی که ممکن است بروز کنند عبارتند از: خونریزی بینی، خونریزی دهان و لثه، خونریزی شدید در زمان قاعدگی، خونمردگی ریز و نقطه‌ای در پوست، خونریزی شدید و استفراغ یا مدفوع خونی
نکات مهم:
* در هنگام دریافت فاکتور رشد زمانبندی را طبق دستور پزشک رعایت کنید.
* درصورت تداخل شیمی‌درمانی با سایر برنامه‌های درمانی مانند واکسیناسیون یا حوادث خاص با پزشک معالج مشورت کنید.
* هر سؤال مرتبط با وضعیت سلامتی‌تان را یادداشت کرده و هنگام ویزیت از پزشک یا پرستار سؤال کنید.
* درمان را نیمه‌کاره رها نکنید.
